भक्ती

मी सहजच असं एकदा विचारलं होतं की ‘बापू बर्‍याचदा चळवळ अशी पुढे गेल्यानंतर, हा सगळा भक्ती मार्ग पुढे गेल्यानंतर, भक्तच त्या चळवळीचा पराभव करतात. मग ती चळवळ फसते’. पण बापू ठामपणे म्हणाले की ‘याबाबतीत असे होणे नाही.’ मग त्यांनी मला त्यांची १३ कलमी योजनेची संकल्पना सांगितली. व्यवसायाच्या निमित्ताने मी नेहमी बापूंच्या प्रवचनांना येऊ शकत नव्हतो. पण या बापूंच्या चळवळीशी आपणही संलग्न असावं अशी इच्छा होती. पत्रकार म्हणून आपल्याला असलेल्या माहितीद्वारे, माहितीच्या आदानप-प्रदानाद्वारे आण काही योगदान देऊ शकतो का, याचा मी विचार करीत होतो. पण एक गोष्ट आवर्जून सांगावीशी वाटतो. बापूंनी चकार शब्दाने आमच्या या कामाची माहिती प्रेसमध्ये यायला हवी, असं सांगितलं नाही. उलट लोकप्रभेत मुलाखत छापून आल्यानंतर अनेक वर्तमानपत्रांनी, बापूंकडे मुलाखतीसाठी चौकशी केली होती. ‘आम्हालाही त्यांची एक मुलाखत हवीय’, असं सांगून यासाठी मलाही गळ घातली. मी बापूंच्या कानावर ही गोष्ट घातली. बापू म्हणाले, मला त्याची काही गरज वाटत नाही.

 पुढे ज्यांंनी बापूंच्या मुलाखतीबद्दल विचारले, त्यांना मी बापूंचा निरोप दिला. तुमची इच्छा मी बापूंच्या कानावर घातलेली आहे. जर तसेच काही असेल तर त्यांना पत्र लिहून कळवा, त्यांना वाटलं तर ते नक्कीच प्रतिसाद देतील. त्यावेळी बापूंनी सगळ्यांना तो लोकप्रभेचा अंक देऊन, ‘मला जे काही म्हणायचे होते, ते मी या लेखात सगळं म्हटलेलं आहे. माझ्याकडे इतक्यात तरी काहीही नाही’ असे सांगितले. कुठल्याही क्षेत्रातल्या व्यक्तीची मुलाखत घेताना, मी एक प्रश्‍न त्यांना आवर्जून विचारायचो. तुमच्या चळवळीचं किंवा क्षेत्राचं पुढच्या पाच वर्षात काय होणार आहे? या प्रश्‍नाच्या उत्तरातून त्या व्यक्तीच्या दृष्टीचा आपल्याला अंदाज येतो. बापूंच्या १३ कलमी योजनेतून बापूंकडे असलेली दूरदृष्टी दिसते. त्या १३ कलमी योजनेने मला, वाचकांना आणि महाराष्ट्राला प्रभावित केले. १३ कलमी योजनेवेळी बापूंनी सगळी परिस्थिती समग्र विचार करून कार्यक्रम मांडला होता. आजही त्यांच्या धाडसाबद्दल कौतुक करावसं वाटतं. मी त्यासाठी त्यांना कुर्निसात करायला तयार आहे. कारण, हे एवढं सोपं नव्हतं.

  बापू आणि आमच्यातील दूवा होता, ते म्हणजे  खुद्द बापूच. खुद्द बापू म्हणजे, बापूजी ज्यांना आम्ही मोहनदास करमचंद गांधी ह्या नावाने ओळखतो. मला ह्या देशातील आवडलेलं, भावलेलं व्यक्तीमत्व असेल तर ते महात्मा गांधीजी. आम्ही गांधी समजवून घेण्याचा प्रयत्न करतो, पण ते एवढं सोपं नाही. महात्माजींना ह्या देशाला, आम्हाला सर्वकाही दिले. ब्रिटिशांनी आम्हाला लाचलुचपत शिकवली. कर्झनसारख्या निर्दयी मंडळींनी व्यक्तिगत पातळीवर एवढी लूटमार केली. इतिहास कोणी वाचत नाही, ही दुर्दैवाची गोष्ट आहे. पण गांधीजींनी आम्हांला मुल्य दिली, सचोटीने वागा, प्रामाणिकपणे वागा आणि सत्य बोला. त्यांचा सत्याग्रह इतका सोपा नाही. त्याच धर्तीवर १३ कलमी योजना जाहीर करण्याचा बापूंचा निर्णय धाडसी होता. यामध्ये चरखा चालविण्याचा, सूतकताईचा बापूंचा निर्णय माझ्यासाठी मोठा होता. लोकांना चरखा चालवायला भाग पाडणं एवढं सोपं नव्हतं. यासाठी बापू मणिभवन येथील व्यक्तींच्या संपर्कात होते. किती प्रकारचे चरखे असतात, चरखा कसा चालवायचा, एवढंच नव्हे तर बापू स्वत: चरखा चालवायला शिकले. आपल्या कार्यकर्त्यांना तयार केले, मग पेळू कुठून आणायचे, इत्यादींची माहिती १३ कलमी कार्यक्रमात आहे. हा कार्यक्रम बापूंनी सर्वांसमोर जाहीर केला तेव्हा मला आश्चर्य वाटले. कारण चरखा चालवायचा, सूत कातायचे हे त्यावेळेला एक कवीकल्पना म्हणून बोलणं ठिक होतं. पण प्रत्यक्षात बापूंवर प्रेम असणार्‍या लोकांनी जेव्हा हे सुरू केले तेव्हा बापू ही व्यक्ती काय आहे. बापूंच्या शब्दात किती सामर्थ्य आहे, हे मला कळलं.

 बापूंची ही कृती ‘आऊट ऑफ द वे’ होती. १३ कलमी योजना जाहीर होऊन सात-आठ वर्षे लोटली, त्यानंतर मी माझ्या एका कामाच्या निमित्ताने मणिभवनला गेलो होतो.  तेव्हा तिथे अनिरुद्ध बापूंचा विषय निघाला. त्यांच्या कार्याचा उल्लेख तिथे इतका आदराने केला गेला की बापूजींनंतर म्हणजे महात्मा गांधीजीनंतर, त्यांच्या लेखी दुसरे बापू हेच, असं त्यांचं म्हणणं होतं. याच १३ कलमी कार्यक्रमातील बापूंनी ‘गोग्रास’ ही योजना मांडली होती. ती देखील तशीच शेतकर्‍यासाठी राबविलेली योजना होती. बापूंनी त्यावेळेला, साध्या रद्दीचा, घरातील जुन्या भांडीकुंडींचा वापर, गरजूंसाठी केला. शहरात या गोष्टींना फारशी किंमत नाही, पण या गोष्टी कोल्हापूर, धुळे येथील गरजूंसाठी त्या फार महत्त्वाच्या ठरतात. बापूंनी त्यावेळी राबविलेल्या योजनांना आता गेल्या काही वर्षांपासून फार मोठे महत्व आले आहे. आदिवासी भागात मेणबत्या आणि काडेपेटीचे वाटप हे स्पृहणीय काम आहे. बरंं, हे साहित्य मिळणारी आदिवासी मंडळी काही बापूंच्या प्रवचनाला येऊ शकणार नाहीत, किंवा बापूंना मतं देणार नाहीत, कुठल्याही प्रकारच्या स्वार्थाशिवाय बापू त्यांना या वस्तूंचे वाटप करीत आहेत. आता कुठेही मदतीची भावना, उपकृत केल्याची भावना देखील नव्हती.